مردم آریایی تاریخچه ایران باستان تا به امروز
استان فارس در بخش جنوبی کشور با مساحتی حدود ۱۳۳ هزار کیلومتر مربع ، به طور تقریبی ۱/۸ درصد از وسعت کشور را به خود اختصاص داده است که از این لحاظ پنجمین استان بزرگ ایران محسوب می شود. این استان از شمال به استان اصفهان، از شمال‌شرق به استان یزد، از جنوب به استان هرمزگان، از غرب و جنوب غرب به استان بوشهر و از شمال‌غرب به استان کهگیلویه و بویراحمد محدود می شود.
مرکز استان فارس، شهر شیراز است و از شهرهای مهم آن می توان شهرهای مرودشت، کازرون، جهرم و فسا را نام برد.
موقعیت جغرافیایی
استان فارس در مسیر اصلی ارتفاعات زاگرس قرار گرفته است. این استان در نواحی شمال و شمال غرب از ارتفاعات به هم پیوسته همراه با دره های عمیق تشکیل شده و در قسمت های جنوب و جنوب غرب در حد فاصل کوه ها، دشت های حاصلخیز شیراز، کازرون، تبریز، مرودشت قرار گرفته که توسط رودها آبیاری می شود.
کو ه های زاگرس، بخش اعظم استان را در برگرفته است. بخشی از استان فارس در زاگرس چین خورده و بخش دیگری از آن در زاگرس مرتفع قرار دارد. بخش چین خورده رشته کوه زاگرس، به سه قسمت زاگرس شمال غرب در منطقه کرمانشاه و ایلام، زاگرس میانی در منطقه لرستان و بختیاری و زاگرس جنوب شرق در منطقه فارس، تقسیم می شود. امواج چین خوردگی ها در سرزمین فارس، ملایم تر و باز تر است و بیشتر به صورت چاله های ناودیسی و برجستگی های طاقدیسی ساده مشخص می شود. همین چاله های ناودیسی به مرور زمان تبدیل به دشت های وسیع شده است. باید ذکر کرد که ناهمواری ها در استان به تبعیت از روند اصلی زاگرس دارای جهت شمال غرب–جنوب شرق بوده و در قسمت های شمالی مرتفع هستند و کوه هایی چون دنا با ارتفاع ۴،۲۷۶ متر و کوه سفید با ارتفاع ۳،۹۴۲ متر را در خود جای داده اند.
براساس مطالعات زمین شناسی، ارتفاعات استان فارس به دوران دوم و سوم زمین شناسی تعلق دارند. تاثیر عوامل متفاوت زیست محیطی و شرایط خاص اقلیمی باعث پیدایش پدیده های مهم جغرافیایی و زمین شناسی چون: تنگه های طبیعی، گنبدهای نمکی، دریاچه ها و بلایا، ناودیس های معلق، آبشارها، کویر، جنگل شده است.
از دیگر پدیده های منحصر به فرد استان می توان به تنگه های طبیعی چون: تنگ خانی، تنگ هرایز، تنگ بوان، تنگ الله اكبر، تنگ بستانک یا بهشت گمشده، تنگ ایج، تنگه لای تاریک، تنگ استهبان، تنگ پلنگان، تنگ لای زنگان، تنگ زی طشت، تنگ جزین یا گزین، تنگ خرقه و تنگ براق، تنگ ابوالحیات که بیشتر بر اثر فرسایش رودخانه ای در طاقدیس های رسوبی شکل گرفته اند، اشاره کرد.
به واسطه کوهستانی بودن منطقه و وجود دشت های فراوان در بین ارتفاعات و بسته بودن آنها، چاله ها و زمین های پستی به وجود آمده که باعث تشکیل حوزه های آبریز فصلی و دایمی شده اند. در سطح استان حوزه های آبریز بسته ای مانند دریاچه طشت بختگان، مهارلو، کافتر، فامور وجود دارد. در کنار این حوزه های آبریزی، تعدادی حوزه های بسته ی فصلی نظیر: دریاچه های کاریان، دشت ارژن، کفه خنج در دشت خنج وجود دارد. از دریاچه های مهم دیگر استان می توان به دریاچه فامور یا پریشان، دریاچه کافتر یا شادکام، دریاچه و تالاب ارژن اشاره کرد. به جز دریاچه ها، رودخانه های فراوانی، به صورت فصلی و دایمی در این سرزمین در جریان است که مهم ترین آنها عبارتند از: رودبال، زهره، دالکی، شور جهرم، شاپور، شادکام، شش پیر، شور لار، فهلیان، قره آقاج، کر، مارگون، مند و مهران.
استان فارس به دلیل نزدیکی به خلیج فارس در نواحی جنوبی و م جاورت با کویر در نواحی شمال شرق، جهت ناهمواری ها و چین خوردگی ها، ارتفاع، عرض جغرافیایی و دیگر عوامل دارای سه ناحیه آب و هوای اصلی به شرح زیر است:
الف : ناحیه کوهستانی شمال، شمال غرب و غرب: مرتفع ترین مناطق و کوه های استان را در خود جای داده است و دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل است.
ب : ناحیه مرکزی: نسبت به ناحیه اول ارتفاع کمی دارد این ناحیه در زمستان دارای آب و هوای معتدل همراه با بارش و تابستان های معتدل دارد.
ج : ناحیه جنوب و جنوب شرقی: این ناحیه به دلیل کم بودن ارتفاع، عرض جغرافیایی پایین تر و شکل گیری جهت کوه ها یعنی شرقی – غربی دارای آب و هوای معتدل در زمستان و بسیار گرم و خشک در تابستان است
پیشینه تاریخی
سه هزار سال پیش از میلاد، اقوا ى که خود را «آریایى» مى نامیدند، از جنوب روسیه امروزى به «فلات ایران» سرازیر شدند و پس از درگیرى هاى فراوان با بومیان این سرزمین یعنی اقوام ایلامی، به پیروزى رسیدند و ایران را به عنوان محل سکونت خود انتخاب کردند. بیشتر این آریایی ها، چوپان، گله دار و کوچ نشین بودند و به صورت قبیله اى زندگى مى کردند. آنان دارای دینی با بینش توحیدى بود. آنان به خداى یگانه و بزرگى به نام «اهورامزدا» ایمان داشتند و نیروهاى طبیعی، مانند آب، آتش و خاک و خورشید را داراى «فره ایزدى» مى پنداشتند و سرچشمه بدی ها و تاریکى ها را در وجود «اهریمن» مى جستند. در آن زمان پارس تنها سرزمینی بود که دین زرتشتی حقیقی و نوشته های آن در آنجا محفوظ مانده بود. آریایی ها، قبیله هاى بزرگى داشتند که معروف ترین آنها عبارت بودند از: پارسیان، مادها، سکاها، بلخیان، سغدیان، خوارزمیان، هراتیان و پارتیان.
پارسیان که جزو طایفه از اقوام بزرگ آریایی ها بودند به سرزمین پهناور فارس مهاجرت کردند و در چند مکان، از جمله در «اَنشان یا مالیان» امروزى در ۴۶ کیلومترى شمال شیراز و پاسارگاد ساکن شدند. استان فارس مرکز امپراطوری بزرگ هخامنشیان با پادشاهی کوروش بود و پاسارگاد نخستین پایتخت آنان به شمار می آمد ولی بعدها مرکز حکومت آنان به همدان انتقال یافت. در اواخر سده هشتم پیش از میلاد، مادها در ایران غربى، گرد هم جمع شدند و در طی صد سال جنگ با آشوریان توانستند آنان را شکست دهند و حکومتی بزرگ با قدمت ۱۲۰ سال تشکیل دهند. در دوره ساسانیان نیز کازرون و بیشاپور پایتخت ایران محسوب می شد. فارس بین سلسله‌های بسیاری دست به دست شد و آثار باستانی و تاریخی زیادی از آن ها به جای ماند که هر کدام به عنوان میراث جهانی ارزش‌های خود را دارند و بازگوکننده تاریخ استان، ایران و غرب آسیا هستند. ویرانه‌های پاسارگاد، بیشاپور، تخت جمشید، حمام خانه ده کهنه یا لامرد و شهر گور و کاخ ارشیر فیروزآباد همگی بیانگر این موضوع است.
بعد از اسلام نیز استان فارس مرکز سلسله‌های «آل بویه» و «زندیه» بوده است و در دوران قاجاریه نیز از مراکز مهم حکومتی به شمار می رفت.
پس از پیروزی مسلمان بر ایران، آنان به پیروى از ساسانیان، ایالت فارس را به پنج ولایت که هر کدام را یک کوره مى گفتند، تقسیم کردند. این تقسیم بندى تا حمله مغولان برجاى بود. پنج کوره فارس عبارت بود از: «کوره اردشیر خوره» که مرکز آن شیراز بود، کوره شاپور خوره که مرکز آن شهر شاپور بود، «کوره ارجان» که مرکز آن به همین نام بود، «کوره استخر» که مرکز آن پرس پلیس بود و «کوره دارابجرد» که مرکز آن دارابجرد بود. در زمان ضعف قدرت خلافت در قرن سوم هـ.ق، فارس به تصرف یعقوب لیث موسس سلسله صفاریان درآمد. وى شیراز را تصرف کرد و برادرش عمرولیث مسجد جامع بزرگى در شهر ساخت که هنوز پابرجاست. پس از آن فارس به تصرف آل بوبه درآمد و عضدالدوله دیلمی بر بیشتر ایران و قسمتى از بین النهرین تسلط یافت. از کارهاى برجسته او ساختن بند امیر بر رود کر بود. پس از انقراض حکومت آل بویه، سلجوقیان بر فارس مسلط شدند. با ضعف سلاجقه، «سنقرابن مودود »، دودمان اتابکان فارس را تاسیس کرد. این دودمان، در سال ۵۴۳ هـ. ق، بر سرزمین فارس فرمانروایى کرد و آخرین فرمانرواى آن، «آبش خاتون»، پس از یک سال سلطنت در سال ۶۶۷هـ. ق، به همسرى «منکو تیمور»، یکى از پسران هلاکوخان مغول درآمد. از آن پس سلطنت وى نامى بیش نبود و چندى نگذشت که فارس به دست امراى مغول افتاد. در سال ۷۵۴ هـ. ق، امیر مبازرالدین محمد پادشاه موسس «سلسله آل مظفر»، فارس را تصرف کرد. شاهان این خاندان تا سال ۷۹۵ هـ. ق، که امیر تیمور خاندان «آل مظفر» را برانداخت بر فارس فرمانروایى داشتند. در سال ۹۰۹ هـ. ق، فارس تخت تسلط شاه اسماعیل صفوى درآمد. در زمان او، فارس که مرکز آن شیراز بود، رونق بسیاری یافت و در این دوران بود که الله وردى خان و پسرش امامقلى خان فرمانروایان کاردان و با تدبیر فارس در زیبا ساختن و آبادانى شهر شیراز کوشیدند. در جنگ میان نادرشاه و افغانی های غلزایى تحت فرمان اشرف افغان، فارس ویرانى فراوانى دید. این جنگ با شکست افغانی ها در سال ۱۱۴۲ هـ. ق، پایان یافت. پس از مرگ نادر، بار دیگر فارس دستخوش پریشانى شد، ولى با روى کار آمدن کریم خان زند، صلح و آبادى به این ناحیه بازگشت. آثار ارزشمندی، به ویژه در شهر شیراز از زمان زمامداری کریم خان، به جاى مانده است. پس از مرگ کریم خان در سال ۱۱۹۳ هـ. ق، بر سر جانشینى او میان بازماندگانش اختلاف پیدا شد و سرانجام، لطفعلى خان زند به فرمانروایى رسید. پس از آن، فارس در جنگ هاى لطفعلى خان زند و آقا محمد خان قاجار آسیب فراوان دید و سرانجام خاندان قاجاریه به حکومت رسیدند. پس از وفات فتحعلى شاه در سال ۱۲۵۰ هـ. ق، پسرش حسینعلى میرزا فرمان فرما در فارس به دعوى سلطنت برخاست، اما کارى از پیش نبرد. فارس در دوران قاجاریه، همچنان از ایالات آباد و پراهمیت کشور به شمار مى آمد و راه ارتباطى خلیج فارس و مرکز به عنوان نخستین خاکریز، مورد توجه خاص استعمارگران بود. پس از قاجار، اگر چه فارس نقش ارتباطی مهم خود را از دست داد، ولی به علت داشتن آثار با ارزش سیاسی و تاریخی و آرامگاه های دانشمندان، شاعران و عرفای بزرگی چون سعدی، حافظ، ابوعبداله، ملاصدرا، خواجو، شیخ روزبهان و بو اسحاق کازرونی و غیره همچنان به عنوان یکی از پرآوازه ترین استان های ایران با شهرتی جهانی در گستره فرهنگ، ادب و عرفان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
اقوام و زبان
اقوام پارسی که شاخه ای از اقوام آریایی ها بودند از حدود سه هزار سال پیش سرزمین فارس را به عنوان محل سکونت خود برگزیدند. امروزه ساکنین اصلی این استان از قبایل مختلفی ازجمله: ایل قشقایی، ایل خمسه و ایل ممسنی تشکیل شده اند.
زبان بیشتر مردم فارس، فارسی است و به گویشهای مختلف محلی صحبت می کنند. پاره ای از قومیت های ساکن در فارس نیز به زبان های غیر فارسی صحبت می کنند. زبان ایل قشقایی، ایل بهار لو، ایل اینالو و طایفه هایی مانند خلج، قرایی، شاهسون و افشار ترکی است و ایل عرب فارس به زبان عربی صحبت می کند. اما گویش‌هایی مانند لارستانی، قشقایی، سیوندی، دوانی، لری و اردکانی نیز در این استان رواج دارد. که گویش اردکانی در ایران منحصر به فرد بوده واین گویش باز مانده از پارسی پهلوی است. گویش مردم سیوند فارس به دلیل آمیخته نشدن با عربی و تعلق به زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی درخور اهمیت است .اما گویش لارستانی با زبانهای فارسی، لری و تاتی هم خانواده‌است. البته عشایر قشقایی به زبان ترکی قشقایی که هم خانواده زبان آذربایجانی است سخن می‌گویند. همچنین گویش لری در شهرستان ممسنی رواج دارد.
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
استان فارس سهم عمده ای در بخش‌های اقتصادی كشور به ویژه كشاورزی و صنعت دارد. طبق گزارش آمارنامه كشاورزی، این استان با داشتن حدود یک میلیون و دویست هكتار سطح زیر كشت پس از استان‌های آذربایجان شرقی و خراسان، رتبه سوم را در كل كشور دارد. استان پهناور فارس، به دلیل گستردگی، تنوع اقلیم و حاصلخیزی خاک، یکی از قطب های مهم کشاورزی کشور به شمار می آید و سهم قابل توجهی از تولید محصولات و فرآورده های کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است. به طوری که در بسیاری از محصولات کشاورزی جایگاه اول تا سوم را دارا است. به عنوان مثال در بخش تولید گندم، رتبه دوم در كشور را دارد. در کنار تولید محصولات كشاورزی، در تولید صنایع غذایی كه یكی از نیازهای مبرم كشور است، رشدی چشمگیری یافته است. براساس اطلاعات موجود، بیش از ۲۰۰ واحد صنایع غذایی در این استان فعالیت دارند كه تولید مواد غذایی نظیر روغن، قند، شكر، گوشت و دیگر مواد غذایی را برعهده دارند.
در بخش صنعت، استان فارس پس از استان‌های تهران، مازندران، اصفهان، مركزی و خراسان دارای مقام ششم در كشور است. تركیب صنعتی استان به طور معمول، از صنایع الكترونیكی، شیمیایی، ریسندگی، بافندگی و صنایع غذایی تشكیل شده است. بیشترین سهم صنایع الكترونیكی به كارخانه‌های مخابراتی ایران – كما- تعلق دارد كه از سال ۱۳۴۸ در این استان شروع به تولید كرده است. كارخانه لاستیك‌سازی دنا یا بریجستون- یكی از چهار تولیدكننده بزرگ لاستیك‌سازی ایران، در این استان قرار گرفته است. در زمینه صنایع ریسندگی، بافندگی و چرم‌سازی نیز سهمی عمده در تولید محصولات نساجی و فرش بافی دارد. در سال‌های اخیر صنعت پتروشیمی استان نیز توسعه قابل توجهی یافته است. پالایشگاه شیراز از سال ۱۳۵۲ آغاز به كار كرده و فرآورده‌هایی مانند گاز مایع، بنزین معمولی، بنزین سوپر و … را تولید می‌كند.
سوغات
انواع عرق گیاهی چون عرق شاتره، نسترن، بیدیمشك، اترج، تارونه، بهار نارنج، نعنا چهل گیاه، كاسنی و نیز انواع شربت های طبیعی مانند شربت به لیمو، نارنج، گل گاوزبان و كیالك از بهترین سوغاتی های شیراز به حساب می آید. از دیگر سوغاتی های مهم فارس و شیراز همچنین باید گلاب میمند و آبلیمو شیراز را اضافه کرد. فالوده شیراز از دیگر نوشیدنی های شیراز است.
در بخش شیرینی‌ها نیز می توان: حلوای ارده، حاجی بادام و نان کماج نی ریز، نان کلوچه‌ای یا کماچ فسا، نان یوخه، لوز، مسقطی را نام برد.
سوغاتی های بخش کشاورزی استان عبارتند از: انار مهارلو، انجیر و زعفران استهبان، پرتقال داراب، رب انار ارسنجان، حنا لارستان، خرمای جهرم، گردو اقلید
در بخش صنایع دستی باید از: فلزکاری، خاتم کاری، قالی، گلیم، گبه، حصیر، منبت کاری، کنده کاری، ظروف سفالی، گیوه، نمد مالی، خراطی، چرم سازی، سنگ تراشی، شیشه گری و نقره کاری نام برد.
